سخنان امام علی(ع) هنگام خاکسپاری حضرت فاطمه(س)
سخنان امام علی(ع) هنگام خاکسپاری فاطمه(س) خطاب به پیامبر اسلام(ص) برای بیان ناراحتی علی بن ابیطالب و شکایت از تهاجم به خانه آنان است. وی در این سخنان، با درود و سلام بر پیامبر(ص)، از سنگینی و دائمی بودن غم خود در حادثه درگذشت حضرت زهرا(س) می‌گوید و از خدا طلب صبر می‌کند. امام علی همچنین از پیامبر(ص) می‌خواهد که در اتفاقات پس از رحلت خود از فاطمه(س) سؤال کند. حضرت علی(ع) در این سخنان فاطمه را امانتی در دست خود معرفی می‌کند که اکنون آن را به پیامبر بازمی‌گرداند.
سخنان علی بن ابیطالب در سوگ فاطمه، غیر از نهج‌البلاغه در دیگر کتاب‌های روایی شیعه مانند الکافی و الامالی شیخ طوسی و کتاب‌های اهل‌سنت مانند تذکرة الخواص آمده است. کتاب حزن سرمد اثر عمادی ساروی در شرح این سخنان نوشته شده است.
جایگاه و زمینه صدور
سخنان امام علی(ع) خطاب به پیامبر(ص) هنگام دفن حضرت زهرا(س) در نهج‌البلاغه، بیان ناراحتی علی بن ابیطالب در مصیبت همسرش و شکایت از مسلمانان دانسته شده است. به‌گفته ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید معاصر شیعه، این سخنان بخشی از حقايق مهم تاريخى صدر اسلام را به‌صورت غيرمستقيم اما گويا و پرمعنا منعكس مى‌كند.
شارحان نهج‌البلاغه ذیل این خطبه ضمن شرح فراز‌های آن به مواردی چون القاب و اسماء فاطمه، طول مدت زندگی وی، ماجرای فدک، غصب خلافت، علت مخفی بودن قبر فاطمه(س) و زمان شهادت او و... پرداخته‌اند.
محتوا
سخنان امام علی(ع) با پیامبر(ص) هنگام دفن فاطمه(س)، حاوی ناراحتی علی بن ابیطالب در درگذشت فاطمه زهرا(س) و شکایت او از امت پیامبر و درخواست صبر از خدا در مصیبت‌هایی است که به اهل‌بیت(ع) وارد شد. در شرح‌های نهج‌البلاغه به نکاتی ذیل این خطبه اشاره شده است؛ از جمله:
- سلام و درود گفتن امام علی(ع) بر پیامبر(ص) و ارتباط قلبی و روحانی میان آن دو.
- انتخاب پیامبر اسلام(ص) به‌عنوان بهترین مخاطب برای گفتن درد دل در فراق فاطمه(س).
- جمله «النّازلة في جوارك» نشان‌دهنده نزدیکی قبر فاطمه(س) با قبر پيامبر(ص).
- اشاره امام علی به فراز «السّريعة اللّحاق بك» به نزدیک بودن شهادت فاطمه(س) با رحلت پیامبر(ص).
- تحمل مصیبت شهادت فاطمه(س) با یادآوری مصیبت رحلت پیامبر(ص).
- سنگینی غم حادثه درگذشت حضرت زهرا(س) و دائمی بودن آن برای امام علی(ع).
- اشاره به امانت بودن فاطمه(س) در دست علی(ع) و بازگرداندن او به پیامبر(ص).
- شکایت امام علی(ع) از هتک حرمت خانه‌اش توسط مسلمانان و صدمه دیدن فاطمه(س).
- درخواست از پیامبر(ص) برای سؤال کردن از فاطمه(س) درباره حوادث پس از رحلت پیامبر(ص).
- درخواست صبر از خدا در مصیبت شهادت فاطمه(س).
نکات
ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید شیعه، بر آن است که با توجه به اينكه ضمير در فراز «عند قبره» در این سخنان به‌صورت مذكر آمده، مشخص می‌شود که این سخنان خطاب به پيامبر اسلام(ص) بوده و در عين حال مى‌گويد امام علی(ع) اين سخن را به هنگام دفن فاطمه زهرا(س) گفته و بر این اساس، به‌اعتقاد سید رضی، قبر حضرت زهرا(س) در كنار قبر پيامبر(ص) است.
سید رضی در ابتدای این خطبه از حضرت فاطمه(س) با لقب سیدة النساء نام برده است. به‌گفته ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه، این تعبير برگرفته از خبر متواترى از پيامبر اكرم(ص) است که کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل‌سنت آن را نقل کرده‌اند. در این روایت، پیامبر(ص) برای تسکین قلب فاطمه(س) به‌خاطر نزدیک شدن مرگ خود، او را سیدة نساء اهل الجنة، سیدة نساء المؤمنین یا سیدة نساء هذة الامة می‌خواند.
سند
سخنان امام علی(ع) خطاب به پیامبر اسلام(ص) در هنگام دفن حضرت فاطمه(س)، به غیر از نهج‌البلاغه در کتاب‌های روایی دیگری نیز آمده است. طبق بررسی کتاب مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، این سخنان با مقداری تفاوت در کتاب‌هایی چون الکافی نوشته محمد بن یعقوب کلینی از امام حسین(ع)، در دلائل الامامة اثر محمد بن جریر طبری صغیر از امام جعفر صادق(ع)، در الامالی شیخ طوسی از امام حسین(ع) و در کتاب‌های اهل‌سنت مانند کتاب تذکرة الخواص نوشته سبط بن جوزی حنفی نیز آمده است.
تک‌نگاری
حزن سرمد، عنوان کتابی است که كمال‌الدین عمادی ساروی در شرح خطبه ۲۰۲ نهج‌البلاغه نوشته است. این کتاب با عنوان فرعی سوگ‌نامه امیرمؤمنان علی(ع) بر مزار حضرت فاطمه زهرا(س) توسط نشر فکرت در سال ۱۳۸۳ش منتشر شد.
متن و ترجمه
خطاب به پیامبر(ص) در سوگ حضرت زهرا(س)
| مـتـن | ترجمه |
|---|---|
السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنِّي وَ عَنِ ابْنَتِكَ النَّازِلَةِ فِي جِوَارِكَ وَ السَّرِيعَةِ اللَّحَاقِ بِكَ. قَلَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَ عَنْهَا تَجَلُّدِي، إِلَّا أَنَّ فِي التَّأَسِّي لِي بِعَظِيمِ فُرْقَتِكَ وَ فَادِحِ مُصِيبَتِكَ مَوْضِعَ تَعَزٍّ، فَلَقَدْ وَسَّدْتُكَ فِي مَلْحُودَةِ قَبْرِكَ وَ فَاضَتْ بَيْنَ نَحْرِي وَ صَدْرِي نَفْسُكَ، فَإِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ. فَلَقَدِ اسْتُرْجِعَتِ الْوَدِيعَةُ وَ أُخِذَتِ الرَّهِينَةُ، أَمَّا حُزْنِي فَسَرْمَدٌ وَ أَمَّا لَيْلِي فَمُسَهَّدٌ، إِلَى أَنْ يَخْتَارَ اللَّهُ لِي دَارَكَ الَّتِي أَنْتَ بِهَا مُقِيمٌ. وَ سَتُنَبِّئُكَ ابْنَتُكَ بِتَضَافُرِ أُمَّتِكَ عَلَى هَضْمِهَا، فَأَحْفِهَا السُّؤَالَ وَ اسْتَخْبِرْهَا الْحَالَ، هَذَا وَ لَمْ يَطُلِ الْعَهْدُ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْكَ الذِّكْرُ. وَالسَّلَامُ عَلَيْكُمَا سَلَامَ مُوَدِّعٍ، لَا قَالٍ وَ لَا سَئِمٍ، فَإِنْ أَنْصَرِفْ فَلَا عَنْ مَلَالَةٍ، وَ إِنْ أُقِمْ فَلَا عَنْ سُوءِ ظَنٍّ بِمَا وَعَدَ اللَّهُ الصَّابِرِينَ. | اى رسول خدا، از من و دخترت بر تو سلام باد كه در جوار تو آمد، و به‌سرعت به تو ملحق شد. اى رسول حق، از دورى دختر برگزيده‌ات شكيبايى‌ام كم شد، و طاقتم از دست رفت، جز آنكه مرا در فراق عظيم تو، و سنگينى مصيبتت جاى تسليت (در مصيبت فاطمه) است؛ زيرا من بودم كه با دست خود تو را در آغوش خاک جاى دادم، و سرت بر سينه من بود كه روح پاكت از قفس تن پريد. ما از خداييم و به خدا بازمى‌گرديم. راستى كه امانت بازگردانده شد، و گروگان دريافت گرديد. اما غصه من ابدى است، و شبم قرين بيدارى است تا زمانى كه خداوند براى من جايگاهى را كه تو در آن اقامت دارى اختيار كند. به‌زودى دخترت از همدستى امت براى ستم بر او به تو خبر خواهد داد، در پرسيدن از او اصرار كن، و خبر اوضاع را از او بخواه، در حالى كه بين ما و تو فاصله زيادى نشده و زمانه از يادت خالى نگشته، اين همه ستم به ما شد. به هر دو نفر شما سلام باد؛ سلام وداع‌كننده، نه سلام رنجيده‌خاطر دلتنگ. اگر از كنار مرقدت بروم نه از باب ملالت است، و اگر بمانم نه از جهت بدگمانى به آنچه خداوند به صابران وعده داده است. |
پانویس
- ↑ بحرانی، مصباح الصالحین، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پيام امام امير المومنين، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۳۰.
- ↑ خویی، منهاج البراعة، ۱۳۵۸ش، ج۱۳، ص۴-۸.
- ↑ خویی، منهاج البراعة، ۱۳۵۸ش، ج۱۳، ص۱۰-۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امير المومنين عليه السلام، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۳۱-۳۹.
- ↑ بحرانی، شرح ابن‌میثم، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۳.
- ↑ خویی، منهاج البراعة، ۱۳۵۸ش، ج۱۳، ص۸-۹.
- ↑ خویی، منهاج البراعة، ۱۳۵۸ش، ج۱۳، ص۹-۱۰.
- ↑ فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۱ش، ص۶۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام اميرالمومنين، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۳۱-۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پيام امام اميرالمومنين، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۲۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲۶۵-۲۶۶.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۵۹۵؛ البخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۶۴.
- ↑ مسلم، صحیح المسلم، بیروت، ج۴، ص۱۹۰۵؛ حسینی خطیب، مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، ۱۹۸۵م، ج۳، ص۸۲.
- ↑ حسینی خطیب، مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، ۱۹۸۵م، ج۳، ص۸۵-۸۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۵۸.
- ↑ طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۰۹.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۳۶۱.
- ↑
- ↑ این خطبه در نسخه صبحی صالح ۲۰۲، (صبحی صالح، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۹) در نسخه فیض‌الاسلام و بنیاد نهج‌البلاغه ۱۹۳، (فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۱ش، ص۶۵۱) در شرح ابن‌ابی‌الحدید ۱۹۵ (ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲۶۵) و در نسخه محمد عبده ۱۹۷ (محمد عبده، شرح نهج‌البلاغه، مطبعة الاستقامة، ص۱۸۲) شماره‌گذاری شده است.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، يوسف بن قزاوغلى، تذكرة الخواص من الأمة بذكر خصائص الأئمة، قم، المجمع العالمي لاهل البيت عليهم السلام، ۱۴۲۶ق.
- البخاری، محمد بن إسماعيل، صحیح البخاری، محقق محمد زهير بن ناصر الناصر، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بحرانی، میثم بن علی بن میثم، شرح نهج‌البلاغه.
- بحرانی، میثم بن علی بن میثم، مصباح السالکین، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- حسینی خطیب، سید عبدالزهراء، مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، بیروت، دارالاضواء، ۱۹۸۵م.
- خویی، ابوالقاسم، منهاج البراعة، تهران، مکتب الاسلامیة، ۱۳۵۸ش.
- صبحی صالح، نهج‌البلاغه، قم، دارالهجره، ۱۴۱۴ق.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، نشر کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- طبرى آملى صغير، محمد بن جرير بن رستم، دلائل الامامة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافت، ۱۴۱۴ق.
- فیض‌الاسلام، علینقی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، تهران، انتشارات فیض‌الاسلام، ۱۳۷۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- محمد عبده، شرح نهج‌البلاغه، قاهره، مطبعة الاستقامه، بی‌تا.
- مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقي، بیروت، دار احیاء التراث، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، پيام امام اميرالمومنين، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ۱۳۸۶ش.